The European Nitrogen Assessment – de kosten en baten van stikstof

Stikstof als meststof is een belangrijke voorwaarde voor productieve landbouw en voor de voeding van de wereldbevolking. Stikstofemissies uit de landbouw, industrie en verkeer veroorzaken echter schade aan volksgezondheid en natuur. De totale jaarlijkse maatschappelijke schade in de EU27 wordt geschat op 70-320 miljard euro, of 150-750 euro per inwoner. Er lijkt welvaartswinst te boeken door de stikstofemissies te beperken en de stikstofefficiëntie in de landbouw te verhogen.

Stikstof in Europa: The European Nitrogen Assessment

Op 11 april 2011 is in Edinburgh de eerste European Nitrogen Assessment (ENA). De ENA is qua doelstelling en opzet vergelijkbaar met de IPCC assessments, maar dan met focus op stikstof. en vooralsnog alleen voor Europa. Maar assessments staan al op de rails voor Noord Amerika en Afrika en de plannen voor de rest van de wereld zijn er ook (zie http://initrogen.org/).

Door de groei van de bevolking en de welvaart is de hoeveelheid reactief (het milieubelastende) stikstof die jaarlijks in het Europese milieu wordt gebracht in de vorige eeuw verdrievoudigd. Dit is vooral het gevolg van een sterke toename van het gebruik van kunstmest nadat Haber en Bosch in 1908 de basis legden voor de industriële omzetting van luchtstikstof (N₂) naar ammoniak. Het was daardoor mogelijk om de voedselproductie In Europa in de 20^ste eeuw te verviervoudigen. De graanproductie (en ook de grasproductie) per hectare namen zo sterk toe dat een groot deel als veevoer kon worden gebruikt, waardoor de vlees- en zuivelconsumptie ook sterk konden toenemen.

Effecten voor volksgezondheid, ecosystemen en klimaat

Er is een twintigtal routes waarlangs stikstofemissies effecten en maatschappelijk schade kunnen veroorzaken aan volksgezondheid en ecosysteemdiensten, en invloed hebben op ons klimaat. Door zijn grote reactiviteit en mobiliteit kan de emissie van één stikstofmolecuul in theorie een cascade van effecten veroorzaken. Bijvoorbeeld stikstof in uitlaatgassen van een auto verontreinigen eerst het stedelijke leefmilieu met NO_x, maar indirect ook met ozon en fijn stof, die samen gezondheidsschade veroorzaken. Daarna komt dezelfde stikstof, samen met ammoniak uit de landbouw, terecht in bossen en natuur en veroorzaakt daar schade aan ecosystemen door verzuring en vermesting. Vervolgens spoelt deze stikstof uit naar beken, meren, rivieren en kustgebieden waar ook biodiversiteitverlies optreedt. Uiteindelijk wordt alle reactief stikstof door denitrificatie weer afgebroken tot onder meer lachgas, dat bijdraagt aan het broeikaseffect en de afbraak van de ozonlaag.

Maatschappelijke kosten van stikstof

ENA geeft niet alleen een integraal overzicht van aard, oorzaken en omvang van de nadelige effecten van stikstof in Europa, maar ook een eerste schatting van de maatschappelijke kosten van stikstof in het milieu (Tabel 1). De basis van de economische waardering is de betalingsbereidheid voor langer en gezonder leven, voor behoud en herstel van ecosystemen en voor klimaatstabiliteit. De totale schade door stikstof voor de EU27 is in de ENA geschat op 70-320 miljard euro per jaar, wat overeenkomt met 150-750 euro per jaar per Europeaan (1-4% van het gemiddeld besteedbaar inkomen). Voor Nederland gaat het om 3-15 miljard euro, of 200-1000 euro per inwoner. Een hogere schade omdat Nederland nog steeds de meest stikstofintensieve economie binnen de EU27 is. Ongeveer 60% van de schade is gerelateerd aan gezondheidsschade. De bijdrage van stikstof aan het klimaatprobleem is relatief beperkt.

Benadrukt moet worden dat de schatting van de schade door stikstof grof en onzeker is. Zo zijn er grote onzekerheden over sommige dosis-effect relaties, vooral die voor de gezondheidsschade door stikstofhoudend fijn stof en door nitraat in drinkwater. Ook de betalingsbereidheid voor de maatschappelijke thema's is onzeker en afhankelijk van bijvoorbeeld inkomen en opleidingsniveau.

Kosten en baten van stikstof

Verhoging van de maatschappelijke welvaart is mogelijk wanneer de marginale baten van een vermindering van de schade door stikstof hoger zijn dan de marginale kosten om deze reductie te realiseren. De in de ENA gepresenteerde schattingen suggereren dat in Europa nog welvaartswinst te behalen is door verdergaande emissiereductie. Er kunnen maatregelen genomen worden om bijvoorbeeld NO_x-emissies uit het verkeer en ammoniakemissies uit de landbouw te verminderen waarvan de marginale kosten lager zijn dan de marginale baten die deze vermindering oplevert. Nederland en Denemarken hebben al relatief veel technische ammoniakmaatregelen genomen, terwijl er in de andere landen nog veel potentieel is.

Een verdergaande maatregel is vermindering van de stikstofbemesting tot onder het landbouwkundig advies. Voor wintertarwe, het belangrijkste gewas in Europa in termen van gebruik van hectares en van stikstofkunstmest, verdient de agrarische ondernemer gemiddeld 2-5 euro per kg euro investering in kunstmeststikstof. Bij bemesting is sprake van afnemende meeropbrengsten, terwijl de stikstofverliezen (en dan voor de nitraatuitspoeling) juist toenemen. Wanneer ook de maatschappelijke kosten worden meegenomen dan zou het optimale stikstofbemestingsniveau in de noordwestelijke EU-lidstaten tenminste 50 kg/ha, (30%) lager zijn is dan het landbouwkundige advies, dat alleen rekening houdt met de directe kosten. De graanopbrengst neemt hierdoor wel met 1,5 ton/ha (ca. 15%) af.

De consequenties voor het stikstofbeleid

Op 14 juni heeft staatssecretaris Henk Bleker namens het kabinet op de ENA gereageerd. De reactie onderkent de maatschappelijke schade door teveel stikstof in de landbouw, maar wijst terecht op risico's voor boereninkomen en voedselzekerheid. Een belangrijke vraag is hoe de kosten van extra stikstofmaatregelen kunnen worden doorgegeven naar de consument. Een tweede vraag is hoe de voedselproductie en de daaraan verbonden stikstofintensiteit slimmer ruimtelijk verdeeld kunnen worden binnen het redelijk gelijke economische en milieukundige speelveld van de Europese Unie.