Milieudoelen worden beter bereikt als het milieubeleid rekening houdt met hoe mensen zich gedragen. In het advies 'Doen en laten, effectiever milieubeleid door mensenkennis' constateert de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) dat milieubeleid beter wordt als overheden bij het ontwikkelen daarvan gebruik maken van de kennis over menselijk gedrag en over de factoren die dat gedrag bepalen. Door deze kennis te gebruiken, komen beleidsmakers tot creatievere en effectievere milieumaatregelen. De doelen van het milieubeleid kunnen daardoor sneller en wellicht ook goedkoper gehaald worden.
Enkele voorbeelden van gedrag in milieubeleid
- Voedselverspilling is een groot maatschappelijk probleem. Veel mensen weten dat en toch worden de beleidsdoelstellingen niet gehaald. In de praktijk blijkt dat het kennen van het probleem onvoldoende is om het probleem ook op te lossen. Eenvoudige maatregelen zoals mensen helpen om de koelkast op de juiste temperatuur te zetten, of mensen leren hoe de datum op een verpakking correct geïnterpreteerd wordt, blijken effectiever dan het geven van nog meer algemene informatie over het probleem. Ook laten experimenten zien dat mensen minder voedsel verspillen als de hoeveelheid weggegooid voedsel wordt gemeten of als ze inkopen met een boodschappenlijstje. Informatie krijgen over het eigen gedrag helpt mensen dus om hun gedrag te veranderen.
- Een subsidieregeling voor particulieren voor het isoleren van huizen gaat er impliciet van uit dat de kosten het belangrijkste obstakel vormen om tot isolatie van de woning over te gaan. De beslissing om te isoleren hangt echter ook samen met wat de buren doen. Mensen blijken bovendien sneller dakisolatie te nemen als hulp geboden wordt bij het opruimen en afvoeren van spullen van de zolder waarvan het dak geïsoleerd moet worden.
- In het programma Beter Benutten van het Ministerie van IenM zijn uiteenlopende experimenten gedaan om mensen de spits te laten mijden. Dat heeft als groot voordeel dat veel kennis is opgedaan over gedrag van mensen in de spits. In een van de maatregelen die werden uitgeprobeerd, kregen mensen die de spits mijden als beloning een klein bedrag. Een beter resultaat werd echter bereikt met een andere maatregel. Aan mensen is gevraagd om een plan vast te leggen hoe ze de spits gaan mijden, bijvoorbeeld: op maandag werk ik thuis, op dinsdag ga ik met de fiets naar het werk en op donderdag reis ik met het openbaar vervoer. Bovendien maakten die mensen het voorgenomen gedrag publiekelijk bekend. Deze mensen meden vaker de spits.
Welk gedrag veroorzaakt een milieuprobleem?
Het milieueffect van gedrag is voor een beleidsmaker een argument om met beleid gedragsverandering na te streven. Door het gedrag en de onderliggende factoren die onderdeel zijn van een milieuprobleem, nauwkeurig te analyseren kunnen effectieve beleidsstrategieën en –instrumenten worden ontwikkeld. In het advies 'Doen en laten' beschrijft de Rli de werking van gedrag aan de hand van vier soorten gedragsbepalende factoren: bekwaamheden, motieven, omstandigheden en keuzeprocessen (zie onderstaand schema).
Onder bekwaamheden verstaan we kennis en vaardigheden die mensen nodig hebben om bepaald gedrag te vertonen of om hun gedrag te veranderen. Als iemand bijvoorbeeld niet kan fietsen, heeft beleid dat zich richt op vaker fietsen naar het werk, voor deze persoon geen zin. Tenzij er eerst aandacht aan de bekwaamheden wordt besteed. Motieven zijn de persoonlijke drijfveren van mensen, die richting geven aan gedrag. Motieven voor gedrag zijn heel divers. Het kan bijvoorbeeld gaan om het belang dat mensen hechten aan wat anderen doen, om de inschatting die mensen maken of ze in staat zijn om hun gedrag te veranderen, of om emoties. Daarnaast wordt de manier waarop we ons gedragen beïnvloed door de omstandigheden. Bijvoorbeeld de fysieke omstandigheden; een smalle weg leidt tot ander rijgedrag dan een brede. De economische omstandigheden kunnen leiden tot financiële zorgen, en daarmee het keuzeproces beïnvloeden bij bijvoorbeeld de aanschaf van energiebesparende maatregelen. De manier waarop mensen zich uiteindelijk daadwerkelijk gedragen verloopt vervolgens via onbewuste en bewuste keuzeprocessen in hun brein. Een voorbeeld daarvan is de gewoonte om op basis van het geluid van de motor naar een volgende versnelling te schakelen. Of de aanname dat afvalscheiding zinloos is omdat alles uiteindelijk toch weer bij elkaar komt.
De GedragsToets: een praktisch hulpmiddel voor beleidsmakers
Uitgaande van bovenstaande schematisering van gedrag, heeft de Rli De GedragsToets ontwikkeld. Deze helpt beleidsmakers om op een gestructureerde manier te identificeren welke gedragsfactoren relevant zijn bij een bepaald milieuprobleem. En, op basis van die gedragsfactoren biedt De GedragsToets direct aanknopingspunten voor beleid dat kan werken. De GedragsToets biedt een directe doorvertaling van gedragsbepalende factoren naar mogelijk inzetbare beleidsinstrumenten. Met de inzichten die de GedragsToets biedt kunnen beleidsmakers hun creativiteit ten volle benutten om tot effectieve beleidsinstrumenten te komen. De toets geeft inspiratie om gedragskenmerken te vertalen naar effectief beleid (zie www.rli.nl/video/de-gedragstoets).
De wijze waarop beleid in de praktijk uitpakt is echter complex en vaak moeilijk voorspelbaar. De Rli adviseert daarom om vaker dan nu het geval is, vooraf de effecten van nieuw beleid in de praktijk te toetsen op basis van wetenschappelijke methoden in kleinschalige experimenten en om de leerervaringen vervolgens mee te nemen in de grootschalige toepassing. Leren door doen en adaptief beleid maken zal de effectiviteit van gedragssturing voor milieubeleid doen toenemen.
Voor meer informatie over het advies Doen en laten en over De Gedragstoets, zie www.rli.nl/publicaties/2014/advies/doen-en-laten-effectiever-milieubeleid-door-mensenkennis. Verdere inlichtingen zijn te verkrkijgen bij Erik Schmieman (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.) of Bart Swanenvleugel (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.).