Innovatiesysteembenadering voor Zonnestroom

De ambities van het Topteam Energie lijken goed aan te sluiten bij de situatie in de zonnestroomsector. Wanneer Nederland het beleidsdoel van grootschalige toepassing van zonnestroom wil bereiken (exploitatie) om daarmee ambitieuze milieudoelstellingen te halen, moet er veel gebeuren. Wanneer het beleidsdoel binnen Nederland echter is om meer economische groei te realiseren van de zonnestroomindustrie (innovatie), dan dient slechts een aantal aspecten van het innovatiesysteem bijgestuurd te worden. Dat blijkt uit een innovatiesysteemanalyse van zonnestroom in Nederland, uitgevoerd door de Universiteit Utrecht.

Het technologisch innovatiesysteem rondom zonnestroom in Nederland is het geheel aan actoren, netwerken, technologische varianten en (formele en informele) regels die samen bepalen hoe photo-voltaische (PV) zonnestroomtechnologie wordt ontwikkeld, verspreid en gebruikt. Door de structuur van dit innovatiesysteem te onderzoeken, ontstaat inzicht in hoe de technologische ontwikkeling van PV vordert en welke richting die opgaat. Door daarnaast ook te beoordelen in hoeverre de activiteiten die zich in dit systeem afspelen bevorderlijk zijn voor verdere ontwikkeling, verspreiding en gebruik van de technologie, ontstaan concrete handvatten voor monitoring en beleid.

Structuur van het innovatiesysteem

In Figuur 1 wordt een overzicht gegeven van het type actoren in het innovatiesysteem en welke rol deze actoren hebben bij de ontwikkeling van PV-technologie.

Figuur 1: Structuur van het innovatiesysteem

Innovaties ontstaan vaak uit nieuwe (technologische) mogelijkheden die samenkomen met (nieuwe) behoeften uit de markt. Ondernemers in de industrie zijn degenen die deze koppeling maken. Dat doen ze niet geïsoleerd binnen de muren van het bedrijf, maar hierin worden ze beïnvloed door andere organisaties en instituties (regels) in de omgeving. Omgekeerd kunnen bedrijven ook hun omgeving beïnvloeden. Tezamen vormt dit het innovatiesysteem waarbinnen PV-technologie zich ontwikkelt.

Fase van ontwikkeling

Een belangrijke element van de ontwikkeling van innovatiesystemen is de fase van ontwikkeling. Daarbij is er een relatie tussen de omvang van het systeem, de fase waarin het zich begeeft en de diffusie van de technologie (Figuur 2).

Figuur 2: Groei van het innovatiesysteem gekoppeld aan de diffusie van de technologie. Grijs is internationaal, oranje is de situatie in Nederland

Binnen één systeem kunnen verschillende technologische trajecten zich in verschillende fasen van ontwikkeling begeven. En hoewel de meeste technologische innovatiesystemen in essentie internationaal zijn, kan het voorkomen dat bepaalde landen voor- of achterlopen op de ontwikkeling. In Figuur 2 is te zien hoe het 'wafer-based' traject zich in de versnellende fase van ontwikkeling bevindt. Het Nederlandse deel van het systeem loopt in fase met het internationale systeem. Wat betreft het 'thin film' traject loopt Nederland ietwat achter op het internationale systeem. Dit heeft met name te maken met de moeizame commerciële toepassing van deze technologie in Nederland door ondernemers. De recente staking van de activiteiten van Helianthos onderstrepen deze bevinding.

Belemmeringen in de structuur van het systeem

In het onderzoek dat begin dit jaar is uitgevoerd, is door middel van interviews en deskresearch onderzocht op welke plekken in het systeem problemen optreden. Dit zijn knelpunten voor de verdere groei van zonnestroomtechnologie naar de volgende fasen van ontwikkeling.

Figuur 3: belemmeringen voor groei van het zonnestroominnovatiesysteem

De belangrijkste oorzaken waardoor het innovatiesysteem rond PV-technologie niet optimaal functioneert (zie Figuur 3), zijn: wisselende regelgeving (2) en schommelende aandacht voor PV vanuit de politiek (1), het ontbreken van leidende organisaties en een gemeenschappelijke stem vanuit de sector (3), de huiverigheid van financiers (4) en het ontbreken van een hoogwaardige thuismarkt (5). Het gebrek aan voldoende (technisch) talentvol personeel (6) wordt als minder urgent probleem geïdentificeerd.

Conclusies voor beleid

Wanneer het beleidsdoel binnen Nederland is om economische groei te realiseren van de PV-industrie, dan dienen slechts een aantal functies bijgestuurd te worden. De Nederlandse industrie doet het namelijk niet slecht. Met een sterke en diverse machinebouwindustrie en behoorlijke 'wafer'-zonnecellenproductie-industrie heeft Nederland een goede uitgangspositie. Een groot deel van de omzet wordt gegenereerd uit export. De industrie op het 'thin film'-traject ondervindt wat meer moeite, maar ook daar lijkt de industrie voorzichtig op te komen.

Om de economische groei van de Nederlandse zonnestroomsector verder te versterken, zou er meer onderzoeksfinanciering moeten komen om kennisontwikkeling op peil te houden, meer risicokapitaal en cofinanciering voor startende ondernemingen om een gunstig vestigingsklimaat voor 'solar'-bedrijven te realiseren.

Voor beide trajecten geldt dat een nationale, innovatieve afzetmarkt cruciaal is voor opkomende en exporterende bedrijven. Om een zo hoogwaardig mogelijke markt te creëren kan gewerkt worden met ambitieuze richtlijnen en keurmerken en ambitieuze tenders en prijsvragen.

Wanneer Nederland het beleidsdoel van grootschalige toepassing van PV en daarmee milieudoelstellingen wil bereiken, moet er veel gebeuren. Het belangrijkste is dat er een nationale volumemarkt wordt gecreëerd, wat tot een snelle diffusie van zonnecellen moet leiden. Om deze relatief dure technologie competitief op de markt te brengen, moet aanzienlijk bijgelegd worden door de overheid. Dit is alleen te doen als er voldoende steun is voor deze optie ten opzichte van bijvoorbeeld wind en biomassa, die voorlopig goedkoper zijn. De legitimiteit voor deze keuze zal een grote uitdaging worden.

De installatiebranche en architecten krijgen een grote impuls en met name daar moet veel personeel worden klaargestoomd. De producerende bedrijven zijn minder belangrijk voor het behalen van dit doel; er kunnen immers ook panelen worden geïmporteerd, zeker als ze goedkoper zijn. Risicokapitaal of bevorderende maatregelen voor vestiging van bedrijven kan beter besteed worden aan SDE-achtige regelingen, om de diffusie van panelen te versnellen.

 Dit artikel is geschreven door Chris Eveleens en Sybrand de Boer. Het kwam tot stand naar aanleiding van het onderzoek “Zon PV; Een analyse van het Nederlandse innovatiesysteem rond zonnestroom” dat is uitgevoerd door Prof. Marko Hekkert (Universiteit Utrecht), Chris Eveleens MSc. en Sybrand de Boer MSc. (zelfstandig onderzoekers). AgentschapNL was opdrachtgever van dit onderzoek. Meer informatie: Chris Eveleens, +31 (0)6 31743827