Klimaatverandering kan sociaaleconomische kantelpunten veroorzaken in Europa. Voorbeelden zijn het plotseling instorten van wintersporttoerisme, migratie uit landbouwgebieden in Spanje na droogte, en plotselinge terugtrekking uit laaggelegen Deltagebieden zoals Nederland. Op lokale schaal kunnen sociaaleconomische kantelpunten flink pijn doen, maar op grotere schaal wordt weer een nieuw economisch evenwicht gevonden.
Verschillende soorten kantelpunten
De laatste jaren is veel onderzoek gedaan naar klimaatverandering, en daarbij is ontdekt dat het klimaat niet alleen geleidelijk, maar ook plotseling kan veranderen. Hierbij wordt gekeken naar zogenaamde klimaat kantelpunten (tipping points). Of klimaatverandering ook grote, plotselinge veranderingen in het sociaaleconomische systeem zou kunnen veroorzaken was nog niet onderzocht. Kantelpunten komen bijvoorbeeld ook voor in ecosystemen: door een geleidelijke toename van watertemperatuur of voedingsstoffen kan een meer plotseling volgroeien met algen (figuur 1).
Figuur 1: verschillende typen kantelpunten (tipping points) in de context van klimaatverandering
Onderzoek naar kantelpunten
Samen met universiteiten en onderzoeksinstituten uit heel Europa hebben Deltares en de VU een aantal sociaaleconomische kantelpunten met als oorzaak klimaatverandering in kaart gebracht. Zij hebben hiervoor gesproken met vertegenwoordigers van verschillende sectoren, waaronder verzekeraars, ministeries van toerisme, gemeentes en wegbeheerders. In een artikel in wetenschappelijk tijdschrift Environmental Research Letters worden drie kantelpunten uitgewerkt:
Wintertoerisme
Door een geleidelijke terugtrekking van de sneeuwgrens zijn in de Alpen al veel wintersportgebieden failliet gegaan. Er zijn niet genoeg dagen meer waarop er voldoende natuurlijke sneeuw beschikbaar is, of waarop het maken van kunstmatige sneeuw nog zin heeft. Tot nu toe betreft dit met name de lager gelegen gebieden, maar de klimaatprojecties zien er voor de Alpen zeer ongunstig uit; de temperatuurstijging gaat er sneller dan in de rest van Europa. Dit heeft grote impact op de lokale en regionale economie, met name waar deze sterk afhankelijk is van inkomsten uit de wintersport.
Landbouw
In grote delen van Zuid-Europa is de kleinschalige landbouw nagenoeg verdwenen. Dit heeft sterke migratie uit het platteland veroorzaakt, met grote sociale gevolgen. In Noordwest en Centraal Spanje wordt zelfs gesproken van het ‘Spaanse Lapland’: de bevolkingsdichtheid is net zo laag geworden als in Noord Finland. Het verdwijnen van landbouwgrond heeft allerlei neveneffecten: dorpen worden minder aantrekkelijk om te wonen, winkels en scholen verdwijnen, de infrastructuur blijft onderontwikkeld en slechts een handjevol ouderen blijft wonen in het gebied. De vrees is dat door toenemende droogte en hitte, steeds meer gebieden onomkeerbaar zullen veranderen.
Strategisch terugtrekken
Tot slot is de stijging van de zeespiegel een bedreiging voor de dichtbevolkte kuststroken wereldwijd. Sommige kwetsbare regio’s, zoals New Orleans na orkaan Katrina, zijn na een ramp nooit meer volledig hersteld. Maar zelfs als er geen ramp gebeurt kunnen voorspellingen van extreme zeespiegelstijging een land plotseling veranderen. In het denken over de toekomst van de Nederlandse Delta valt het bijvoorbeeld op dat de optie van ‘strategisch terugtrekken’ niet langer onbesproken blijft. Maar ook andere rigoureuze plannen, van het aanleggen van een grote dijk voor de complete Hollandse kust tot het inpolderen van de hele Noordzee, komen steeds weer terug in het debat. Dit zou kunnen worden gezien als een kantelpunt in de manier waarop we denken over onze delta.
Winnaars en verliezers
Reflecterend op deze drie en andere voorbeelden (zoals transformatie van verzekeringsmarkten, energietransitie, en plotselinge migratiestromen) vallen een aantal zaken op. Naast de verliezers zijn er ook winnaars, die profiteren van de nieuwe situatie. Maar over het algemeen wegen de nadelen niet op tegen de voordelen en is het bestaan van sociaaleconomische kantelpunten een reden tot zorg, vooral op plaatsen waar het sociaaleconomisch systeem al heel kwetsbaar is. Op lokale schaal kunnen sociaaleconomische kantelpunten flink pijn doen, maar op grotere schaal wordt weer een nieuwe economisch evenwicht gevonden.
Het volledige artikel (open access) is hier te vinden: https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/ab6395. Inlichtingen: Kees van Ginkel (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.).