De huidige hoge prijzen voor voedsel, olie en veel andere grondstoffen wijzen op toenemende schaarste. Die schaarste heeft weinig te maken met het opraken van voorraden. Vooral slecht functionerende markten en verkeerde beleidsreacties spelen een belangrijke rol. Voorraden zijn niet gelijk verdeeld over de wereld; ze bevinden zich steeds vaker in een beperkt aantal landen buiten de OECD. In Europa neemt daardoor de angst toe dat de voorzieningszekerheid in gevaar komt toe. Maar de meest ingrijpende effecten van groeiende grondstoffenschaarste zijn te verwachten in ontwikkelingslanden. Deze conclusies trekt het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in de analyse 'Scarcity in a Sea of Plenty? Global Resource Scarcities and Policies in the European Union and the Netherlands'.
Schaars betekent lang niet altijd 'op'
Het PBL-rapport onderzoekt schaarste op het gebied van voedsel, energie, water en mineralen. Het onderscheidt daarbij drie dimensies waardoor schaarste wordt veroorzaakt: de fysieke, economische en politieke dimensie. Voor de meeste grondstoffen zijn de wereldwijde voorraden voldoende groot om de komende decennia aan de toenemende vraag te kunnen voldoen. Wel is sprake van grondstoffenschaarste in de economische zin. Grondstoffen worden duurder en prijsschommelingen zullen vaker optreden door het niet goed functioneren van markten. Aanbieders hebben bijvoorbeeld moeite om de onstuimige groei in de vraag in opkomende economieën te volgen. Zo duurt het een aantal jaren voor een nieuwe mijn geopend kan worden. Hierdoor ontstaat krapte op grondstofmarkten.
Figuur: Schema met de verschillende dimensies van schaarste
Schaarste kan verder worden aangewakkerd door overheidsbeleid in landen waar de grondstoffen vandaan komen: de politieke dimensie. Argentijnse beperkingen op de uitvoer van graan als reactie op hoge voedselprijzen hebben geleid tot hogere graanprijzen in de rest van de wereld. Chinese exportrestricties voor zeldzame aardelementen maken het voor Europa duurder om nieuwe en schone technologieën toe te passen waarvoor deze elementen nodig zijn. Ook de Russisch-Oekraiense gascrisis heeft geleid tot tijdelijke onderbrekingen in de gaslevering aan sommige EU landen.
Samenhangen tussen grondstoffenschaarstes zijn cruciaal
De PBL-analyse laat zien dat schaarste aan de ene grondstof vaak samenhangt met schaarste aan een andere grondstof, en deze kan verergeren of zelfs veroorzaken. Zo leiden hoge energieprijzen tot hoge voedselprijzen, omdat transport en kunstmest duurder worden. Ook maakt een hoge olieprijs biobrandstoffen aantrekkelijker. Een toenemende vraag naar biobrandstoffen uit maïs en graan leidt vervolgens tot hoge voedselprijzen en extra voedselschaarste. De schaarste aan fossiele brandstoffen kan er ook toe leiden dat er wordt overgestapt op elektrische auto's. Maar de batterijen van die auto's vragen om speciale metalen, zoals lithium. Dat metaal is maar op enkele plaatsen ter wereld te vinden. Zodoende wordt de olieafhankelijkheid wellicht vervangen door een afhankelijkheid van lithium.
Het PBL-rapport maakt ook een vergelijking tussen effecten van grondstoffenschaarste in Europa en in ontwikkelingslanden. Die laat zien dat, waar in Europa vooral bezorgdheid om prijzen en afhankelijkheden een rol spelen, in ontwikkelingslanden effecten kunnen optreden die de allerarmsten rechtstreeks in hun bestaansmogelijkheden treffen. Daar staat weliswaar tegenover dat grondstofexporterende ontwikkelingslanden voordeel kunnen hebben van de hoge prijzen, maar vaak profiteert de bevolking hier weinig van mee.
Samenhangen worden nog onvoldoende onderkend door beleid
Op Europees en Nederlands niveau is een geïntegreerd grondstoffenbeleid de laatste jaren in ontwikkeling, maar dit beleid kan nog verbeterd worden. Nederland en de EU maken in hun huidige schaarstebeleid niet duidelijk hoe versterkte monitoring van de grondstoffenmarkten leidt tot adequate beleidsreacties op de korte termijn of tot samenhangend beleid voor de lange termijn. Ook wordt in het Europese grondstoffenbeleid in voorbereiding vooralsnog niet expliciet rekening gehouden met ontwikkelingsdoelstellingen en wordt niet duidelijk aangegeven hoe in te spelen op de samenhangen tussen voorzieningszekerheid, betaalbare grondstoffen, milieu en armoede. Dat terwijl juist de EU als sterke economische macht op het internationale speelveld een belang kan hebben bij goedwerkende mondiale grondstoffenmarkten die worden ingekaderd door internationaal afgestemde milieu- en ontwikkelingsdoelstellingen.
De publicatie kan worden gedownload van de website van het PBL: http://www.pbl.nl/publicaties/2011/Schaarste-in-een-zee-van-overvloed. Nadere informatie bij Stephan Slingerland (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.) of Anne Gerdien Prins (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.).
